Trình tự tố tụng dân sự: Hệ thống các thủ tục theo pháp luật Việt Nam

Trong quá trình giải quyết tranh chấp dân sự, việc tuân thủ theo trình tự tố tụng dân sự mà pháp luật quy định nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của con người, bảo đảm công lý, công bằng trong xã hội. Đồng thời giữ vững trật tự pháp luật, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, cơ quan, tổ chức, cá nhân. Tuy nhiên, quá trình khởi kiện và giải quyết các vụ án dân sự đều phải tuân theo một trình tự chặt chẽ với nhiều giai đoạn phức tạp. Qua bài viết dưới đây, META Law sẽ cùng bạn đi tìm hiểu chi tiết về từng giai đoạn trong quá trình giải quyết một vụ việc dân sự theo quy định pháp luật hiện nay.

1. Tố tụng dân sự là gì?

Tố tụng dân sự là một trong những lĩnh vực quan trọng của hệ thống pháp luật, đóng vai trò bảo đảm công lý, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức trong các tranh chấp dân sự. Đây là một hệ thống các quy phạm pháp luật quy định về trình tự, thủ tục giải quyết các vụ việc dân sự tại Tòa án nhân dân và các cơ quan có thẩm quyền. Quá trình này được thực hiện theo trình tự chặt chẽ, nhằm giải quyết tranh chấp một cách khách quan, minh bạch và đúng pháp luật, đồng thời bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức, cũng như lợi ích công cộng và lợi ích của Nhà nước.

Tố tụng dân sự không chỉ điều chỉnh quan hệ giữa các bên trong tranh chấp mà còn xác lập trách nhiệm của Tòa án, Viện kiểm sát và các chủ thể tham gia tố tụng trong suốt quá trình xét xử và thi hành án dân sự. Phạm vi điều chỉnh của tố tụng dân sự bao gồm các tranh chấp dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động, và các yêu cầu khác theo quy định của pháp luật.

2. Trình tự tố tụng dân sự theo pháp luật hiện nay

Trình tự tố tụng dân sự là hệ thống các thủ tục trong quá trình giải quyết các vụ việc dân sự và thi hành án dân sự, bao gồm các giai đoạn kế tiếp nhau, có mối liên hệ gắn bộ chặt chẽ với nhau: nộp đơn khởi kiện, thụ lý vụ án, tiến hành hòa giải, chuẩn bị và đưa vụ xét xử sơ thẩm dân sự.

2.1. Nộp đơn khởi kiện

Khởi kiện vụ án dân sự là việc cơ quan, cá nhân tổ chức nộp đơn yêu cầu Tòa án có thẩm quyền bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình hay của người khác theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự.

Điều 189 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 quy định việc làm đơn khởi kiện của cá nhân và cơ quan, tổ chức được thực hiện như sau:

• Cá nhân có đầy đủ năng lực hành vi tố tụng dân sự có thể tự mình hoặc nhờ người khác làm hộ đơn khởi kiện vụ án. Tại mục tên, địa chỉ nơi cư trú của người khởi kiện trong đơn phải ghi họ tên, địa chỉ nơi cư trú của cá nhân đó; ở phần cuối đơn, cá nhân đó phải ký tên hoặc điểm chỉ.
• Cá nhân là người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi thì người đại diện hợp pháp của họ có thể tự mình hoặc nhờ người khác làm hộ đơn khởi kiện vụ án. Tại mục tên, địa chỉ nơi cư trú của người khởi kiện trong đơn phải ghi họ tên, địa chỉ nơi cư trú của người đại diện hợp pháp của cá nhân đó; ở phần cuối đơn, người đại diện hợp pháp đó phải ký tên hoặc điểm chỉ.
• Cá nhân thuộc trường hợp quy định tại điểm a và điểm b khoản này là người không biết chữ, người khuyết tật nhìn, người không thể tự mình làm đơn khởi kiện, người không thể tự mình ký tên hoặc điểm chỉ thì có thể nhờ người khác làm hộ đơn khởi kiện và phải có người có đủ năng lực tố tụng dân sự làm chứng. Người làm chứng phải ký xác nhận vào đơn khởi kiện.
• Cơ quan, tổ chức là người khởi kiện thì người đại diện hợp pháp của cơ quan, tổ chức đó có thể tự mình hoặc nhờ người khác làm hộ đơn khởi kiện vụ án. Tại mục tên, địa chỉ của người khởi kiện phải ghi tên, địa chỉ của cơ quan, tổ chức và họ, tên, chức vụ của người đại diện hợp pháp của cơ quan, tổ chức đó; ở phần cuối đơn, người đại diện hợp pháp của cơ quan, tổ chức phải ký tên và đóng dấu của cơ quan, tổ chức đó; trường hợp tổ chức khởi kiện là doanh nghiệp thì việc sử dụng con dấu theo quy định của Luật doanh nghiệp.

2.2. Nhận đơn và phân công thẩm phán xem xét đơn

Quy định về thủ tục nhận đơn và xử lý đơn khởi kiện được ghi nhận tại Điều 191 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 như sau:

2.2.1. Nhận đơn khởi kiện

• Tòa án qua bộ phận tiếp nhận đơn phải nhận đơn khởi kiện do người khởi kiện nộp trực tiếp tại Tòa án hoặc gửi qua dịch vụ bưu chính và phải ghi vào sổ nhận đơn; trường hợp Tòa án nhận đơn khởi kiện được gửi bằng phương thức gửi trực tuyến thì Tòa án in ra bản giấy và phải ghi vào sổ nhận đơn.
• Khi nhận đơn khởi kiện nộp trực tiếp, Tòa án có trách nhiệm cấp ngay giấy xác nhận đã nhận đơn cho người khởi kiện. Đối với trường hợp nhận đơn qua dịch vụ bưu chính thì trong thời hạn 02 ngày làm việc, kể từ ngày nhận đơn, Tòa án phải gửi thông báo nhận đơn cho người khởi kiện. Trường hợp nhận đơn khởi kiện bằng phương thức gửi trực tuyến thì Tòa án phải thông báo ngay việc nhận đơn cho người khởi kiện qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án (nếu có).

2.2.2. Phân công thẩm phán xem xét đơn kiện

Trong thời hạn 03 ngày làm việc, kể từ ngày nhận được đơn khởi kiện, Chánh án Tòa án phân công một Thẩm phán xem xét đơn khởi kiện.

Trong thời hạn 05 ngày làm việc, kể từ ngày được phân công, Thẩm phán phải xem xét đơn khởi kiện và có một trong các quyết định sau đây:

• Yêu cầu sửa đổi, bổ sung đơn khởi kiện.
• Tiến hành thủ tục thụ lý vụ án theo thủ tục thông thường hoặc theo thủ tục rút gọn nếu vụ án có đủ điều kiện để giải quyết theo thủ tục rút gọn quy định tại khoản 1 Điều 317 của Bộ luật này.
• Chuyển đơn khởi kiện cho Tòa án có thẩm quyền và thông báo cho người khởi kiện nếu vụ án thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án khác.
• Trả lại đơn khởi kiện cho người khởi kiện nếu vụ việc đó không thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án.

2.3. Thụ lý vụ án

Điều 195 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 quy định về trình tự thụ lý vụ án như sau:

• Sau khi nhận đơn khởi kiện và tài liệu, chứng cứ kèm theo, nếu xét thấy vụ án thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án thì Thẩm phán phải thông báo ngay cho người khởi kiện biết để họ đến Tòa án làm thủ tục nộp tiền tạm ứng án phí trong trường hợp họ phải nộp tiền tạm ứng án phí.
• Thẩm phán dự tính số tiền tạm ứng án phí, ghi vào giấy báo và giao cho người khởi kiện để họ nộp tiền tạm ứng án phí. Trong thời hạn 07 ngày, kể từ ngày nhận được giấy báo của Tòa án về việc nộp tiền tạm ứng án phí, người khởi kiện phải nộp tiền tạm ứng án phí và nộp cho Tòa án biên lai thu tiền tạm ứng án phí.
• Thẩm phán thụ lý vụ án khi người khởi kiện nộp cho Tòa án biên lai thu tiền tạm ứng án phí.
• Trường hợp người khởi kiện được miễn hoặc không phải nộp tiền tạm ứng án phí thì Thẩm phán phải thụ lý vụ án khi nhận được đơn khởi kiện và tài liệu, chứng cứ kèm theo.

2.4. Tiến hành hòa giải

Giai đoạn tiến hành hòa giải được thực hiện theo quy định tại Điều 205 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015, cụ thể như sau: Trong thời hạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án, Tòa án tiến hành hòa giải để các đương sự thỏa thuận với nhau về việc giải quyết vụ án, trừ những vụ án không được hòa giải hoặc không tiến hành hòa giải được quy định tại Điều 206 và Điều 207 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 hoặc vụ án được giải quyết theo thủ tục rút gọn.

Việc hòa giải được tiến hành theo các nguyên tắc sau đây:

• Tôn trọng sự tự nguyện thỏa thuận của các đương sự, không được dùng vũ lực hoặc đe dọa dùng vũ lực, bắt buộc các đương sự phải thỏa thuận không phù hợp với ý chí của mình;
• Nội dung thỏa thuận giữa các đương sự không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội.

2.5. Chuẩn bị xét xử

2.5.1.Thời hạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm:

Thời hạn chuẩn bị xét xử đối với các tranh chấp về dân sự và hôn nhân gia đình là 04 tháng, kể từ ngày thụ lý vụ án. Đối với các tranh chấp về kinh doanh, thương mại và lao động thì thời hạn là 02 tháng, kể từ ngày thụ lý vụ án.

Đối với vụ án có tính chất phức tạp hoặc do sự kiện bất khả kháng, trở ngại khách quan thì Chánh án Tòa án có thể quyết định gia hạn thời hạn chuẩn bị xét xử nhưng không quá 02 tháng đối với các vụ án về dân sự và hôn nhân gia đình và không quá 01 tháng đối với các vụ án về kinh doanh, thương mại và lao động.

Trường hợp có quyết định tạm đình chỉ việc giải quyết vụ án thì thời hạn chuẩn bị xét xử được tính lại kể từ ngày quyết định tiếp tục giải quyết vụ án của Tòa án có hiệu lực pháp luật.

2.5.2. Những công việc Thẩm phán phải thực hiện trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án dân sự bao gồm:

• Lập hồ sơ vụ án.
• Xác định tư cách đương sự, người tham gia tố tụng khác.
• Xác định quan hệ tranh chấp giữa các đương sự và pháp luật cần áp dụng.
• Làm rõ những tình tiết khách quan của vụ án.
• Xác minh, thu thập chứng cứ.
• Áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời.
• Tổ chức phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải theo quy định của Bộ luật này, trừ trường hợp vụ án được giải quyết theo thủ tục rút gọn.
• Thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn khác theo quy định.

Trong thời hạn chuẩn bị xét xử, tùy từng trường hợp, Thẩm phán ra một trong các quyết định sau đây: Công nhận sự thỏa thuận của các đương sự; Tạm đình chỉ giải quyết vụ án dân sự; Đình chỉ giải quyết vụ án dân sự; Đưa vụ án ra xét xử.

Trong thời hạn 01 tháng, kể từ ngày có quyết định đưa vụ án ra xét xử, Tòa án phải mở phiên tòa; trường hợp có lý do chính đáng thì thời hạn này là 02 tháng.

2.6. Đưa vụ án ra xét xử sơ thẩm

Sau khi đã hòa giải không thành hoặc trừ một số vụ án dân sự mà Bộ luật Tố tụng dân sự quy định không được hòa giải hoặc không tiến hành hòa giải được (Điều 206 và Điều 207 BLTTDS 2015), Tòa án phải mở phiên tòa sơ thẩm để giải quyết vụ án một cách chính xác, khách quan và đúng pháp luật.

Yêu cầu chung đối với phiên tòa sơ thẩm là phải được tiến hành đúng thời gian, địa điểm đã được ghi trong quyết định đưa vụ án ra xét xử hoặc trong giấy báo mở lại phiên tòa trong trường hợp phải hoãn phiên tòa (Điều 222 BLTTDS 2015).

Ngoài yêu cầu nêu trên, theo quy định tại Điều 225 BLTTDS phiên tòa sơ thẩm dân sự phải được tiến hành theo phương thức xét xử trực tiếp, bằng lời nói và liên tục.

• Tòa án phải trực tiếp xác định những tình tiết của vụ án bằng cách hỏi và nghe lời trình bày của nguyên đơn, bị đơn, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án, người đại diện hợp pháp, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự và những người tham gia tố tụng khác; xem xét, kiểm tra tài liệu, chứng cứ đã thu thập được; nghe kiểm sát viên phát biểu ý kiến của Viện kiểm sát về việc giải quyết vụ án, trong trường hợp có kiểm sát viên tham gia phiên tòa; nghe các bên đương sự và đại diện của họ tranh luận về chứng cứ cũng như về việc áp dụng pháp luật. Bản án chỉ được căn cứ vào kết quả tranh tụng, việc hỏi tại phiên tòa và các chứng cứ đã được xem xét, kiểm tra tại phiên tòa.
• Việc xét xử ở phiên tòa phải được tiến hành liên tục, trừ thời gian nghỉ. Các thành viên của Hội đồng xét xử phải xét xử vụ án từ khi bắt đầu cho đến khi kết thúc trừ trường hợp không thể tham gia xét xử được phải thay đổi. Trong trường hợp đặc biệt do Bộ luật Tố tụng dân sự quy định thì việc xét xử có thể tạm ngừng không quá 05 ngày làm việc. Hết thời hạn tạm ngừng, việc xét xử vụ án được tiếp tục.

Mời bạn cùng xem thêm những bài viết hữu ích khác từ META LAW FIRM:

• Quy định về tống đạt văn bản trong tố tụng dân sự
• Vai trò của Luật sư tố tụng trong hoạt động pháp lý
• Chủ thể tham gia tố tụng dân sự theo pháp luật Việt Nam

Bài viết trên đây đã tóm tắt chi tiết những nội dung cơ bản của mỗi giai đoạn trong trình tự tố tụng dân sự theo pháp luật Việt Nam hiện nay. Việc hiểu rõ hệ thống thủ tục không chỉ giúp bạn tuân thủ đúng quy định pháp luật mà còn tránh được những rủi ro không đáng có khi tham gia quá trình tố tụng. Đừng để sự phức tạp của thủ tục pháp lý trở thành rào cản đối với bạn. Nếu còn bất kỳ thắc mắc nào về các bước trong trình tự tố tụng dân sự hay cần sự tư vấn chuyên sâu trong quá trình tham gia vào các tranh chấp về dân sự, đừng ngần ngại liên hệ trực tiếp với META LAW qua Hotline 0869.898.809 hoặc gửi email tới tuvanmeta@gmail.com. Với đội ngũ luật sư và chuyên viên pháp lý giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực tố tụng dân sự, chúng tôi cam kết hỗ trợ bạn một cách tận tâm và hiệu quả.