Thực trạng giải quyết tranh chấp đất đai hiện nay: Vấn đề và định hướng cải cách

Đất đai luôn giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống kinh tế, xã hội và tinh thần của người dân Việt Nam. Không chỉ là tư liệu sản xuất, đất đai còn là tài sản có giá trị lớn, gắn bó mật thiết với từng hộ gia đình, từng thế hệ. Tuy nhiên, cùng với quá trình đô thị hóa, gia tăng dân số và nhu cầu sử dụng đất ngày càng cao, tranh chấp đất đai ngày càng trở nên phổ biến, phức tạp và khó kiểm soát.

Trong bối cảnh đó, việc giải quyết tranh chấp đất đai đã và đang trở thành một thách thức lớn đối với các cơ quan chức năng cũng như hệ thống pháp luật hiện hành. Những hạn chế trong cơ chế giải quyết, sự chồng chéo về quy định pháp lý, cùng với việc thiếu minh bạch trong quá trình xử lý đã khiến cho nhiều vụ việc kéo dài, gây bức xúc trong nhân dân. Vì vậy, qua bài viết này, Luật sư Mai Văn Xuân – Giám đốc Công ty Luật TNHH META LAW sẽ phân tích thực trạng giải quyết tranh chấp đất đai hiện nay.

1. Khái quát về tranh chấp đất đai

Tranh chấp đất đai là mâu thuẫn, bất đồng giữa các cá nhân, hộ gia đình, tổ chức hoặc giữa người dân với Nhà nước liên quan đến quyền sử dụng, quyền sở hữu hoặc các lợi ích phát sinh từ đất đai. Theo quy định tại Điều 47 Luật Đất đai 2024, tranh chấp đất đai được hiểu là tranh chấp về quyền, nghĩa vụ của người sử dụng đất giữa hai hoặc nhiều bên trong quan hệ đất đai. Đây là một trong những dạng tranh chấp dân sự phổ biến và phức tạp nhất hiện nay.

Tranh chấp đất đai có thể phát sinh dưới nhiều hình thức khác nhau, trong đó phổ biến nhất gồm:

• Tranh chấp về quyền sử dụng đất: Ai là người có quyền sử dụng hợp pháp một mảnh đất, đặc biệt khi không có giấy tờ rõ ràng hoặc có sự chồng lấn về ranh giới.
• Tranh chấp về ranh giới đất: Mâu thuẫn do không xác định được ranh giới rõ ràng giữa các thửa đất liền kề.
• Tranh chấp liên quan đến thừa kế, chuyển nhượng, cho tặng, góp vốn bằng quyền sử dụng đất: Những vấn đề phát sinh từ việc phân chia tài sản, giao dịch không hợp pháp hoặc thiếu sự đồng thuận giữa các bên liên quan.
• Tranh chấp giữa người dân và Nhà nước: Thường xảy ra trong các dự án thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ tái định cư.

Việc hiểu rõ bản chất và đặc điểm của tranh chấp đất đai sẽ là cơ sở quan trọng để phân tích sâu hơn về thực trạng giải quyết tranh chấp đất đai hiện nay, từ đó tìm ra hướng đi phù hợp trong cải cách cơ chế và chính sách liên quan.

2. Thực trạng giải quyết tranh chấp đất đai hiện nay

Trong những năm gần đây, tình hình tranh chấp đất đai tại Việt Nam có xu hướng gia tăng cả về số lượng lẫn mức độ phức tạp. Theo thống kê của Bộ Tài nguyên và Môi trường, có đến trên 70% đơn thư khiếu nại, tố cáo trong lĩnh vực hành chính liên quan đến đất đai, đặc biệt là tranh chấp quyền sử dụng đất và bồi thường khi thu hồi đất. Thực trạng này cho thấy, đất đai không chỉ là tài sản có giá trị mà còn là nguồn cơn của nhiều mâu thuẫn xã hội nếu không được quản lý và giải quyết một cách hiệu quả.

Hiện nay, pháp luật Việt Nam quy định ba hình thức chủ yếu để giải quyết tranh chấp đất đai gồm: hòa giải tại cơ sở, giải quyết hành chính tại cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền và giải quyết bằng con đường tư pháp tại Tòa án nhân dân. Tuy nhiên, trên thực tế, việc áp dụng các phương thức này còn tồn tại nhiều hạn chế.

Một trong những vấn đề nổi bật là tỷ lệ hòa giải thành công tại cơ sở còn thấp, do năng lực và trình độ của cán bộ hòa giải còn hạn chế, nhiều trường hợp không đảm bảo tính khách quan hoặc thiếu sự hiểu biết pháp luật. Bên cạnh đó, quá trình giải quyết tại các cơ quan hành chính thường mất nhiều thời gian, thủ tục rườm rà và có xu hướng né tránh trách nhiệm, đẩy việc sang cho Tòa án.

Còn đối với con đường tư pháp, mặc dù là hướng giải quyết có tính pháp lý cao, nhưng việc khởi kiện và tham gia tố tụng tại tòa án lại không hề đơn giản với người dân, đặc biệt là ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Các vụ án tranh chấp đất đai thường kéo dài nhiều năm, gây tốn kém chi phí và tinh thần cho các bên liên quan. Nhiều vụ án sau khi có bản án vẫn khó thi hành do sự thiếu hợp tác hoặc chống đối từ phía đương sự.

Ngoài ra, một vấn đề nhức nhối trong thực trạng giải quyết tranh chấp đất đai hiện nay là tình trạng thiếu minh bạch và tiêu cực trong quá trình xử lý. Có những vụ việc mà cán bộ địa phương cấu kết với các bên liên quan để làm sai lệch hồ sơ, gây thiệt hại cho người dân và làm mất lòng tin vào chính quyền.

Tóm lại, mặc dù pháp luật đã có quy định tương đối đầy đủ về trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp đất đai, nhưng thực tế triển khai vẫn còn nhiều bất cập. Những tồn tại này đòi hỏi cần có sự điều chỉnh đồng bộ cả về thể chế, đội ngũ cán bộ thực thi và nhận thức của người dân để nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp đất đai trong thời gian tới.

3. Một số giải pháp cải thiện thực trạng giải quyết tranh chấp đất đai hiện nay

Trước những bất cập kéo dài và hệ lụy nghiêm trọng từ thực trạng giải quyết tranh chấp đất đai hiện nay, việc đề xuất các giải pháp thiết thực và đồng bộ là điều cấp thiết nhằm hướng đến một hệ thống pháp lý minh bạch, công bằng, hiệu quả hơn trong quản lý đất đai. Một số giải pháp trọng tâm bao gồm:

3.1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về đất đai một cách đồng bộ và dễ áp dụng

Nhà nước cần tiếp tục sửa đổi, bổ sung Luật Đất đai và các văn bản hướng dẫn theo hướng rõ ràng, dễ hiểu, đồng bộ với các luật liên quan như Bộ luật Dân sự, Luật Khiếu nại, Luật Tố tụng dân sự,… Đồng thời, cần cụ thể hóa các quy trình giải quyết tranh chấp để người dân dễ tiếp cận và thực hiện quyền của mình.

3.2. Nâng cao năng lực chuyên môn và trách nhiệm của đội ngũ cán bộ trực tiếp giải quyết tranh chấp

Đội ngũ cán bộ địa phương, nhất là ở cấp xã – nơi thực hiện hòa giải ban đầu – cần được đào tạo bài bản về pháp luật đất đai, kỹ năng hòa giải, và tinh thần phục vụ nhân dân. Việc tăng cường kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm các hành vi tiêu cực, thiếu trách nhiệm cũng cần được thực hiện thường xuyên.

3.3. Đẩy mạnh vai trò của hòa giải cơ sở và mô hình trung gian pháp lý độc lập

Hòa giải cơ sở nếu được tổ chức đúng cách có thể giúp giảm tải cho cơ quan hành chính và tòa án, đồng thời giải quyết tranh chấp một cách thân thiện, tiết kiệm thời gian và chi phí cho người dân. Cần tăng cường đầu tư cho đội ngũ hòa giải viên, đồng thời nghiên cứu triển khai các mô hình trung gian pháp lý, trọng tài đất đai độc lập tại địa phương.

3.4. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý đất đai và giải quyết tranh chấp

Xây dựng cơ sở dữ liệu đất đai thống nhất, minh bạch, có thể truy cập công khai là bước quan trọng để hạn chế sai sót trong cấp giấy chứng nhận và ngăn chặn tranh chấp phát sinh. Đồng thời, việc số hóa quy trình tiếp nhận và xử lý khiếu nại, tranh chấp sẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và tính minh bạch.

3.5 Tăng cường tuyên truyền pháp luật và nâng cao nhận thức của người dân

Người dân cần được phổ biến kiến thức pháp luật về quyền và nghĩa vụ liên quan đến sử dụng đất, cũng như các phương thức giải quyết tranh chấp đúng đắn, hợp pháp. Việc hiểu biết pháp luật không chỉ giúp người dân tự bảo vệ quyền lợi của mình mà còn hạn chế các hành vi vi phạm pháp luật do thiếu hiểu biết gây ra.

Bạn đọc cùng tham khảo những chia sẻ hữu ích khác liên quan đến tranh chấp đất đai:

• Vì sao vẫn tồn tại nhiều khó khăn trong giải quyết tranh chấp đất đai?
• [MẪU] Giấy ủy quyền trong tranh chấp đất đai
• Đơn phản tố tranh chấp đất đai: Công cụ bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của bị đơn

Tranh chấp đất đai là một hiện tượng pháp lý – xã hội không thể tránh khỏi trong quá trình phát triển kinh tế và đô thị hóa. Tuy nhiên, nếu không được giải quyết một cách minh bạch, công bằng và kịp thời, nó sẽ gây ra những hệ lụy nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của người dân và sự ổn định xã hội. Nhìn vào thực trạng giải quyết tranh chấp đất đai hiện nay, có thể thấy rõ những tồn tại trong cả hệ thống pháp luật, bộ máy thực thi lẫn nhận thức của người dân.

Để khắc phục những hạn chế này, đòi hỏi phải có sự cải cách toàn diện, từ việc hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực cán bộ, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, đến việc tăng cường tuyên truyền, giáo dục pháp luật cho người dân. Chỉ khi các giải pháp được triển khai đồng bộ và hiệu quả, quá trình giải quyết tranh chấp đất đai mới có thể trở thành một công cụ bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân, góp phần xây dựng một xã hội công bằng, dân chủ và phát triển bền vững.