Khi nào di chúc miệng hợp pháp?

Di chúc là một công cụ pháp lý quan trọng để cá nhân thể hiện ý chí của mình trong việc định đoạt tài sản sau khi qua đời, đồng thời góp phần bảo đảm quyền thừa kế của những người liên quan. Theo quy định của pháp luật, di chúc có thể được lập bằng văn bản hoặc bằng lời nói (di chúc miệng) trong những trường hợp đặc biệt. Tuy nhiên, không phải mọi di chúc miệng đều được coi là hợp pháp. Điều này đặt ra yêu cầu phải xác định rõ các điều kiện, hoàn cảnh và trình tự để di chúc miệng được công nhận theo quy định của pháp luật.

Di chúc miệng là một hình thức thể hiện ý chí của người để lại tài sản trong tình thế cấp bách, khi không thể lập di chúc bằng văn bản. Tuy nhiên, do tính chất đặc biệt và tiềm ẩn rủi ro cao, việc công nhận di chúc miệng hợp pháp đòi hỏi phải đáp ứng các điều kiện pháp lý khắt khe. Vì vậy, nghiên cứu vấn đề “Di chúc miệng hợp pháp khi nào?” không chỉ có ý nghĩa lý luận mà còn mang tính thực tiễn sâu sắc, giúp hạn chế tranh chấp thừa kế và bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan.

1. Khái niệm di chúc miệng:

Theo Điều 624 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13: “Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết”. Đây là hành vi pháp lý đơn phương, qua đó người lập di chúc quyết định phân chia tài sản theo mong muốn của mình.

Theo điểm a Khoản 1 Điều 630 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13 quy định về di chúc hợp pháp thì: “Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe doạ, cưỡng ép”. Người đủ 18 tuổi và có đầy đủ năng lực hành vi dân sự có quyền lập di chúc để chuyển nhượng, tặng cho hoặc phân chia tài sản. Tuy nhiên, việc lập di chúc phải tuân thủ các điều kiện về tính tự nguyện, không bị ép buộc, lừa dối hay đe dọa. Người từ 15 đến dưới 18 tuổi cũng có thể lập di chúc, nhưng cần sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ. Việc quy định như vậy vừa đảm bảo quyền tự định đoạt tài sản của cá nhân, vừa bảo vệ lợi ích hợp pháp của những người chưa thành niên.

Di chúc phải được lập bằng văn bản rõ ràng bằng tiếng Việt, có thể viết tay hoặc đánh máy. Trong trường hợp khẩn cấp, di chúc miệng cũng có thể được chấp nhận, nhưng chỉ có hiệu lực nếu người lập di chúc còn sống, minh mẫn trong vòng 3 tháng kể từ khi lập di chúc miệng.

Tóm lại, theo Điều 629 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13 thì di chúc miệng chỉ hợp lệ trong tình huống khẩn cấp và bị hủy nếu người lập có khả năng lập lại di chúc bằng văn bản trong vòng 3 tháng.

2. Điều kiện để di chúc miệng được coi là hợp pháp:

Theo Khoản 1 Điều 630 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13 một di chúc hợp pháp phải đáp ứng các điều kiện sau:

“1. Di chúc hợp pháp phải có đủ các điều kiện sau đây:

a) Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe doạ, cưỡng ép;

b) Nội dung của di chúc không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội; hình thức di chúc không trái quy định của luật”.

Theo Điều 629 và khoản 5 Điều 630 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13, di chúc miệng chỉ được lập trong trường hợp người lập di chúc đang đối mặt với tình huống đe dọa tính mạng mà không thể lập di chúc bằng văn bản. Di chúc miệng sẽ hợp pháp khi người lập di chúc thể hiện ý chí cuối cùng của mình trước mặt ít nhất hai người làm chứng. Theo khoản 5 Điều 630 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13, ngay sau khi người lập di chúc thể hiện ý chí, người làm chứng phải ghi chép lại nội dung di chúc và cùng ký tên hoặc điểm chỉ.

Trong vòng 5 ngày làm việc, di chúc miệng phải được công chứng hoặc chứng thực, theo Điều 634 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13, để đảm bảo tính hợp pháp. Nếu trong thời gian này, người lập di chúc còn sống và có thể lập di chúc bằng văn bản, di chúc miệng sẽ không có hiệu lực. Điều này bảo đảm rằng di chúc miệng chỉ được sử dụng trong tình huống khẩn cấp và phải tuân thủ quy trình nghiêm ngặt để đảm bảo tính minh bạch.

Những người làm chứng di chúc phải đáp ứng quy định tại Điều 632 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13, không được là người thừa kế, người có quyền và nghĩa vụ tài sản trong di chúc, hoặc là người chưa thành niên, mất năng lực hành vi dân sự.

3. Những vấn đề lưu ý khi lập di chúc miệng:

Khi lập di chúc miệng, cần lưu ý những vấn đề quan trọng để đảm bảo di chúc hợp pháp và có giá trị pháp lý:

• Người làm chứng: Di chúc miệng phải được thực hiện trước ít nhất hai người làm chứng. Những người này không được là người thừa kế theo di chúc hoặc pháp luật, không có quyền lợi tài sản liên quan đến di chúc, và không thuộc nhóm người chưa thành niên, mất năng lực hành vi dân sự hoặc có khó khăn trong nhận thức. Điều 632 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13 quy định mọi người đều có thể làm chứng cho việc lập di chúc, trừ những người sau: (i) người thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật của người lập di chúc; (ii) người có quyền, nghĩa vụ tài sản liên quan tới nội dung di chúc; (iii) người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi. Theo điểm a khoản 1 Điều 651 Bộ luật dân sự 2015 số 91/2015/QH13, người thừa kế theo pháp luật ở hàng thừa kế thứ nhất bao gồm vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết; nếu xét theo khía cạnh quy mô gia đình hạt nhân (gồm hai thế hệ: vợ, chồng và con chung, loại hình gia đình chiếm số lượng không nhỏ hiện nay) thì tất cả các thành viên đều là người thừa kế theo pháp luật của nhau, vì vậy nếu có một thành viên để lại di chúc thì toàn bộ gia đình đều không thể là người làm chứng.Như vậy là người thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật của người để lại di chúc miệng không thể là người làm chứng cho việc lập di chúc đó; nhưng thực tế vẫn có trường hợp người thừa kế lại là người chứng kiến di chúc miệng. Chẳng hạn, trong Quyết định số 11/2007/DS-GĐT ngày 05/4/2007 của Hội đồng Thẩm phán TANDTC, bà Tư trước khi chết có để lại trăng trối, được ba người là anh Tư (cháu bà Tư, người được cho là người thừa kế theo “di chúc miệng” của bà), ông Bảy (chồng bà Tư) và con ông Bảy làm chứng. Nếu theo quy định trên, ít nhất hai trong số ba người này (ông Bảy, con ông Bảy với tư cách là người thừa kế theo pháp luật của bà Tư) đều không thể làm chứng cho di chúc miệng của bà Tư và do đó di chúc miệng đó không hợp pháp. Trường hợp này thật sự là đáng tiếc vì nếu có căn cứ khác xác định lời trăng trối của bà Tư đúng là ý chí đích thực của bà thì vô hình trung việc không công nhận di chúc miệng đã ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người thừa kế theo di chúc của bà Tư.
• Ghi chép và xác nhận: Ngay sau khi người lập di chúc thể hiện ý chí, người làm chứng phải ghi lại nội dung di chúc và ký tên hoặc điểm chỉ để xác nhận sự chứng kiến.
• Công chứng hoặc chứng thực: Trong vòng 5 ngày làm việc từ khi lập di chúc miệng, di chúc cần được công chứng hoặc chứng thực chữ ký/điểm chỉ của người làm chứng để đảm bảo tính hợp pháp và tránh tranh chấp về sau.
• Điều kiện hợp pháp: Di chúc miệng chỉ có hiệu lực nếu người lập di chúc còn minh mẫn trong 3 tháng sau khi lập. Nếu họ còn sống và có thể lập di chúc bằng văn bản sau thời gian này, di chúc miệng sẽ bị hủy bỏ.
• Tính rõ ràng: Nội dung di chúc miệng phải được diễn đạt rõ ràng, không gây nhầm lẫn, và tuân thủ quy định pháp luật.
• Tự nguyện và minh mẫn: Người lập di chúc phải tự nguyện, không bị ép buộc hay lừa dối, và hoàn toàn sáng suốt khi lập di chúc.
• Lưu trữ: Di chúc miệng nên được bảo quản cẩn thận, và nếu đã được công chứng/chứng thực, cần lưu bản sao tại cơ quan công chứng hoặc nơi an toàn để bảo đảm tính pháp lý và dễ dàng thực hiện.

Chú trọng các yếu tố trên sẽ đảm bảo di chúc miệng có giá trị pháp lý và tránh các tranh chấp sau khi người lập di chúc qua đời.

Những bài viết bạn có thể quan tâm:

Thủ tục khai tử cho người thân

Giải quyết con chung sau khi ly hôn

Đơn xin ly hôn viết tay có được tòa án chấp nhận không?

Nếu bạn vẫn còn những thắc mắc hay cần tìm hiểu thêm về di chúc miệng hợp pháp khi nào? hãy liên hệ ngay đên Hotline của Văn phòng Luật sư Meta Law –  0869.898.809. Đội ngũ Luật sư tại Meta Law luôn sẵn sàng tư vấn và hỗ trợ bạn.